Shqiptarët në Zvicër prej 1431 deri më 1940 (pasqyrë e shkurtër)

NJË HISTORI E PASUR, E PANJOHUR, E MARRËDHËNIEVE SHQIPTARE - ZVICERANE

Albert Ramaj

Në shumicën e rasteve mendohet se kontaktet mes popullit shqiptar dhe zviceran datojnë vetëm nga vitet 1960, dhe me këtë pa të drejtë lihet anash i tërë aktiviteti i atyre njerëzve shqiptarë që kishin vepruar në Zvicër para Luftës së Dytë Botërore. Ekziston një lloj kontinuiteti i kontakteve shqiptare-zvicerane madje qysh prej shekullit të 15, që në e parë mund të duket absurde pasi që deri vonë nuk kemi pasur shënime për këto gjëra.

 Sipas të gjitha gjasave në Zvicër duhet të jetojnë diku rreth 200 mijë shqiptarë, shumica e të cilëve janë nga Kosova, pastaj nga Maqedonia, Serbia jugore, Mali i Zi dhe një pjesë e vogël nga Shqipëria. Rreth zanafillës së pranisë së shqiptarëve në Zvicër nuk kemi ndonjë studim të veçantë deri më tani që mund të shpjegonte historikisht kontaktet e para të Zvicrës dhe popullit shqiptar. Në shumicën e studimeve në gjuhën shqipe apo gjermane që janë bërë rreth shqiptarëve në Zvicër merren në konsideratë vetëm periudhat e pas Luftës së Dytë Botërore, bile që prej viteve 1960. Për fat të keq, në shumicën e rasteve mendohet se kontaktet mes popullit shqiptar dhe zviceran datojnë vetëm nga vitet 1960, dhe me këtë pa të drejtë lihet anash i tërë aktiviteti i atyre njerëzve shqiptarë që kishin vepruar në Zvicër para Luftës së Dytë Botërore, apo edhe atyre zviceranëve që kishin vepruar në Shqipëri.

Të gjitha shkrimet që bëjnë fjalë rreth aktiviteteve shqiptare në Zvicër nuk janë të përfshira në ndonjë libër apo studim në vete, por janë të shpërndarë në shumë artikuj apo pjesë të ndonjë libri ku tërthorazi ceken aktivitetet e shqiptarëve në Zvicër (dhe të zviceranëve në Shqipëri), porse studim të thukët nuk kemi në këtë drejtim. Duke parë këtë mangësi, Instituti Shqiptar në St. Gallen ka filluar me një projekt që do të qes në dritë kontaktet mes popullit helvetik dhe atij shqiptar. Pikërisht kolegu Zef Ahmeti është duke u marrë intensivisht me këtë temë dhe shpresojmë se do ta përfundojmë së shpejti me sukses. Jemi të vetëdijshëm se tema është shumë e gjerë, por shpresojmë se do të ndriçojmë atë që është e mundur.

Nuk duhet harruar se ekziston një lloj kontinuiteti i kontakteve shqiptare-zvicerane qysh prej shekullit të 15, që në e parë mund të duket absurde pasi që nuk kemi pasur shënime për këto gjëra. Sidoqoftë rreth kësaj në pika të shkurtra do të shohim më poshtë.

 Viti 1431 shënon vitin e parë të dëshmuar të kontakteve Zvicër-Shqipëri

 Kontaktet e para në mes Zvicrës dhe shqiptarëve datojnë qysh në vitin 1431. Në këtë vit është mbajtur Koncili i Bazelit në të cilin ishin ftuar zyrtarisht për të marrë pjesë dhe për të debatuar mbi çështjet kishtare të asaj kohe edhe etërit kishtarë nga Shqipëria. Një aktivist shumë i shquar në këtë koncil ishte edhe Andreas von Kram, apo edhe që është i njohur me emrin e tij Andrea Zamometich. Zamometich ishte lindur më 1420 në Nin dhe vdes në Bazel në vitin 1484. Ai kishte jetuar po ashtu edhe në Granea të Shqipërisë, si ipeshkëv i atij vendi. Këtë mund të gjejmë edhe në leksikonet zvicerane. Ka disa autorë shqiptarë që mendojnë se ky person të ketë mbiemrin Camaj apo Camometich por kjo është më shumë hipotezë dhe nuk duket të ketë të bëjë shumë me të vërtetën.

Në vitin 1555 është shtypur libri i parë në gjuhën shqipe, "Meshari" i Gjon Buzukut, kurse kemi autorë shqiptarë që kanë shkruar në gjuhën latine, e më i njohur ndër ta është Marin Barleti. Ai kishte botuar më 1505 librin e tij "Rrethimi i Shkodrës" në gjuhën latine dhe më 1508 apo 1510 "Historinë e Skënderbeut". Është shumë interesant fakti se një vit pas botimit të Mesharit të Buzukut, pra më 1556 është shtypur libri i Marin Barletit "Rrethimi i Shkodrës" (De obsidione Scodransi) në Bazel të Zvicrës. Kjo jep dëshmi shumë të fortë se qysh në atë kohë populli helvetik kishte interes për popullin shqiptar dhe për kulturën tonë apo ngjarjet që ndodhnin në atë kohë në Shqipëri. Françeskani zviceran i quajtur Atë Filipo da Locarno kishte shkuar në Shqipëri në vitin 1674. Atë Filipi ishte nga një vend afër Locarnos që quhet Lago Maggiorno. Ai kishte jetuar në Lezhë, dhe rrethinë dhe po ashtu në Tivar. Ishte përkrahës i madh i shkollimit të djelmoshave të rinj shqiptarë.

Është po ashtu për tu cekur edhe veprimtaria e arbëreshit, shkrimtarit Xhuzepe Gangale (Giuseppe Gangale) (1898-1978), emri i të cilit ka mbetur në histori jo vetëm për punën e tij ndër shqiptarët, por edhe për veprimtaritë në mbështetje të kulturës retromane të Zvicrës, për të cilën ka shkruar edhe gruaja e tij nga St. Gallen Margarita Uffer- Gangale. 

Elena Gjika, autore e dhjetë librave mbi Zvicrën!

Elena Gjika, gruaja e parë që pushtoi majën e alpeve zvicerane Mönch!

Një ndër personalitetet e rëndësishme të kulturës shqiptaro-rumune është Elena Gjika, e njohur gjithandej po edhe në Zvicër si Dora d`Istria. Ajo kishte ardhur në Zvicër pas ndarjes prej burrit të vet Alexander Koltsov-Massalski më 1855 dhe kishte kaluar shumë vite në këtë vend. Elena Gjika ka lënë gjurmë të rëndësishme jo vetëm për kulturën shqiptare por edhe në Zvicër, gjë që ka bërë që shumë hulumtues zviceranë që edhe sot e kësaj dite të merren me studimet e saj. Nga ajo janë të botuar diku rreth 10 libra (dhe disa artikuj) vetëm për Zvicrën dhe historinë e saj. Ato janë të botuara në gjuhën gjermane, frënge dhe italiane. Kishte shkruar për Zvicrën gjermane, për Zvicrën franceze dhe italiane, dhe po ashtu edhe për Zvicrën retoromane dhe veprat e saj janë të botuara në Zvicër në të gjitha gjuhët. Po ashtu shumë artikuj ajo i kishte botuar nëpër revista të ndryshme të Zvicrës dhe jashtë saj. Sidomos janë të njohura veprat e saj si: "Die deutsche Schweiz. Land, Volk und Geschichte". Zürich: 1860 (në tri pjesë), "Une rencontre de voyage. Souvenirs de la Suisse ital". Paris: 1861. "La Suisse allemande et l'ascension du Moench" Paris 1856, "Die Deutsche Schweiz und die Bestegung des Mönchs", Zürich 1858, "Switzerland, the pioneer of the Reformation; or La Suisse allemande", London, 1858.

Zvicra është e njohur për malet e Alpeve. Një ndër majat kryesore të Alpeve është edhe maja e quajtur Jungfraujoch afër Bernës, pikërisht vendi që quhet Mönch që gjendet në lartësinë mbidetare prej 4'107 metrash. Është shumë interesante se këtë majë për të parën herë në tërë historinë e Zvicrës e vizitoi si grua pikërisht Elena Gjika (Dora d`Istria), vetëm një vit pas vizitës që kishin bërë burrat nga Vjena, më 1857. Ka shkencëtarë zviceranë që mendojnë se më të vërtetë Elena Gjika ishte njeriu i parë që kishte vizituar vendin Mönch të Alpeve të Bernës, por nuk ka diskutim se ajo ishte gruaja e parë në histori që vizitoi këtë vend.

 Autori Ernst Jäckh në librin e tij "Im türkischen Kriegslager durch Albanien" botuar më 1911 bën një paralele shumë interesante të Shqipërisë

me Zvicrën, pikërisht duke krahasuar banorët e Kantonit Schwyz të Zvicrës me malësorët në Shqipëri.

Shkrimtari Andon Zako Çajupi më 1887 erdhi në Zvicër, pikërisht në Gjenevë ku studioi drejtësinë. Përfundoi në Gjenevë studimet më 24 tetor 1892 dhe mbeti aty edhe më vonë, ku edhe ishte martuar me vajzën e quajtur Evgjenia, me të cilën pati një djalë, Stefanin. Evgjenia vdiq aty nga viti 1892.

Një numër i madh i rilindësve shqiptarë kanë jetuar për një kohë në Zvicër

Në Zvicër kishin jetuar përkohësisht apo më gjatë Faik Konica, Sami e Mid'hat Frashëri, Lazër Shantoja, Mustafa Kruja, Ismail Qemaili, Ali Këlçyra, Fan Noli, Pol Adamidhi, Leonik Tomeo, Gjergj Kokali, Ajet Libohova, Eqrem bej Vlora, Luigj Gurakuqi, Dervish Hima, Vissar Dodani, Naim Frashëri. Naim Frashëri nuk ishte për shërim në Baden të Austrisë siç shënohet në të gjitha shkrimet, por sipas gjitha gjasave ne Baden të Zvicrës.

Gati 10 vite kishte shërbyer si prift Dom Lazër Shantoja në Le Motte të Zvicrës dhe me të ishte po ashtu edhe e ëma e tij.

Aleksandër Moisiu vdiq më 22 mars 1935 dhe u varros në varrezat Morcote mbi liqenin e Luganos, në Zvicër. Qysh në atë kohë Sami Frashëri ia prezantoi Mid`hat Frashërit idenë që modeli zviceran i bashkëjetesës dhe paqes të realizohet edhe në Shqipëri.

Kishte edhe zviceranë që bënë udhëtime në Shqipëri, sikurse ishte rasti i çiftit të posamartuar Heimann. Erwin Heimann ka shkruar një vepër për udhëtimin e tij më 1938 nëpër Shqipëri dhe përjetimet e tij. Në Zvicër janë botuar 4-5 revista shqiptare mes viteve 1903 deri më 1936.

Gazeta "Shqipëria - Albanie" në mes të viteve 1903-1906 ishte botuar në Gjenevë.

Prapë, më vonë më 1915-1919, gjejmë një revistë tjetër me të njëjtin emër, pra "Shqipëria - Albanie" që ishte botuar në Lausanne.

Në Gjenevë është botuar "Liria Kombetare" - La Liberté Nationale gjatë viteve 1925-1935. Po ashtu në Gjenevë është botuar "Biblioteka Zëri i Shqipërisë" - La Voix de L`Albanie, më 1935 dh 1936.

Janë të njohur emrat zviceranë që kanë shkruar për Shqipërinë pas vitit 1912 si: Karl Weber (1917), William Martin (Journal de Genève), Robert Kempner (1925), Robert Hodel (1927, NZZ), Lazarus Benkuz (1927), Jakob Brand (1928), Jean Gabriel Shamorel (1928) dhe Erwin Heimann (1938).

Duhet cekur këtu edhe leksikonin e njohur të Zürich-ut "Lexikon der Frau" në të cilin kishte shkruar për shqiptarët dhe sidomos për gruan shqiptare autori dhe mendimtari i njohur i asaj kohe Krist Maloki.Nuk duhet assesi të lihet anësh edhe një eveniment që hyri në historinë e Kosovës. Fjala është për memorandumin e njohur mbi gjendjen e shqiptarëve në ish Jugosllavi dërguar Lidhjes së Kombeve në Gjenevë që më 5 maj 1930 e përpiluan dom Gjon Bisaku, dom Shtjefën Kurti e dom Luigj Gashi. Ky memorandum është ndoshta i pari si i tillë që përmban detaje mbi gjendjen e shqiptarëve në Kosovë e Maqedoni dhe përmes tij bota e njohu gjendjen në Kosovë. Ky memorandum që është bërë nga tre priftërinjtë nga Kosova paraqiste një guxim shumë të madh për atë kohë, saqë ata e paguan këtë gjë me jetën e tyre, pra u pushkatuan. Priftërinjtë Bisaku, Kurti dhe Gashi kishin bërë këtë gjë për tu bërë zë i ndërgjegjes së tyre duke parë vuajtjet e popullit të tyre dhe gjendjen shumë të vështirë të shqiptarëve.

Dëshmi të tjera për marrëdhëniet shqiptare-zvicerane Të vetëdijshëm se gjatë historisë mund të ketë pasur edhe dëshmi të tjera që flasin për kontaktet në mes të shqiptarëve dhe zviceranëve, drejtuesit e Institutit Shqiptar (Albanisches Institut) të St. Gallenit lusin lexuesit që njohin ose kanë në dispozicion shkrime ose dokumente të tjera me dëshmi me dëshmi të tilla, të njoftojnë Institutin në këtë adresë: info@albanisches-institut.ch 

(Autori është drejtues i Albanisches Institut St. Gallen)

 Shkrimi është botuar te “Zëri i ditës” (botimi për perëndim), e shtunë, 9 qershor 2007, fq. 10-11