ARNAUTI I KISHTE MAGJEPSUR TË GJITHË

A S’E SHIHNI SE ÇFARË BIJSH TË SHENJTË,KA LINDUR NËNA SHQIPËRI!

(Përkitazi me librin e zt. Adrian Majuru, Bucureştiul albanez (Bukureshti shqiptar), Editura Ararat, Bukuresht, 2002)

Dalja në dritë e  një libri të ri lidhur me shqiptarët e qytetit që mban emrin më të bukur të të folurit shqip, dhe atë nga ana e një autori joshqiptar, s’është tjetër veçse një ngjarje e mirëseardhur, që meriton të përshëndetet. Libri i zotit Majuru (shqip Mazhuru), që pa dritën  e botimit falë zemërgjerësisë së një shqiptareje me prejardhje nga Liseci (dr. Xhemile Susliu), përpiqet ta zgjojë kujtesën e fjetur të Bukureshtit. Ai mundohet të na i zgjojë skajet e rrugëve prej nga na shikojnë shqiptarët: të shqetsuar, nostalgjikë, energjikë, të ashpër, të etshëm për një pistoletë, punëtorë të zellshëm, besnikë e të ndershëm, krenarë për kombin e vet. Është një libër që  na i ringjall rrugët dhe lagjet bukureshtare,  nëpër të cilat shekuj me rradhë,  mund të dëgjoje një shprehje të butë, hijerëndë dhe krenare: “Edhe unë jam shqiptar!”.                                       Dy ditë para Ditës së Flamurit (2002), mu në qendër të metropolës rumune, në kuadrin e Muzeut të Qytetit të Bukureshtit, të cilin e ruanin shqiptarët para një shekulli, promovohet libri “Bukureshti shqiptar” i një autori rumun: Adrian Mazhuru. Ishin prezentë veprimtarë dhe anëtarë të Bashkësisë Kulturore të Shqiptarëve të Rumanisë, kryeredaktori i revistës “Shqiptari”, ambasadori i Shqipërisë në Bukuresht, zonja Xhemile Susliu, prezidente e BKSHR-së, zonja që sponsorizoi me 14 milionë leja botimin e kësaj vepre, e vogël përnga numri i faqeve (128), por e madhe përnga përmbajtja dhe cilësia. Dalja në dritë e  një libri të ri lidhur me shqiptarët e qytetit që mban emrin më të bukur të të folurit shqip, dhe atë nga ana e një autori joshqiptar, s’është tjetër veçse një ngjarje e mirëseardhur që meriton të përshëndetet. Autori i tij, Adrian Mazhuru (i lindur në vitin 1968), është doktorant i Universitetit të Bukureshtit, hulumtues në Muzeumin e Qytetit të kësaj metropole, dhe autor i një numri të konsideruar studimesh shkencore, në të cilat reflektohet Bukureshti që nga mesjeta e këndej, multikulturaliteti i tij, Ballkani nën zotërimin e tregtarëve, hebrenjtë, historia dhe etnografia e Transilvanisë, etj. Libri i parë i tij, që pa dritën e botimit në prag të kremtimit të Ditës Kombëtare të Shqipërisë, dëshmon pjekurinë intelektuale të një hulumtuesi që nxjerr në pah një mori elementesh të reja e të panjohura deri më sot. Fjala është për deshifrimin dokumentar të fenomenit shqiptar, që nga periudha e Vasile Luput, e deri te ajo e ditëve tona. Për një afirmim të këtillë shkencor, që ua bën sivëllezërve tanë në veri të Danubit, autori meriton të konsiderohet, si filoshqiptar.

         Qysh në fillim, autori u shpreh falënderime, atyre që i kanë ofruar përkrahje për t’u njohur me zhvillimin historik të Sheshit të Bukureshtit, që ka një lashtësi 500 vjeçare, dhe në të cilin elementi shqiptar, zë një vend të rëndësishëm. Mirënjohje prioritare autori u jep zonjave Andrea, Maria, dhe sidomos zonjës Elena Siupiur, bashkëpunëtore e lartë shkencore e Institutit të Studimeve të Evropës Jug-lindore në Bukuresht, shkencëtare e shquar rumune me prejardhje shqiptare nga fshati Karakurt. Zonja Elena është njëherit edhe autorja e parathënies “Shqiptarët e “Qytetit të Bukur”, të cilën e fillon me moton: “Unë jam arnaut”, thonë edhe sot me një krenari dinjitoze, banorët e të vetmes koloni shqiptare të Besarabisë, të ardhur atje tani  e dyqind vjet më parë”. “Shqiptarët sipas saj, i japin Bukureshtit një aromë të kohërave të shkuara, Bukureshtit të dikurshëm, një të shkuare të kahershme prej disa shekujsh”. Ajo e përshkruan Bukureshtin e dikurshëm si një qendër kozmopolite, e fisnikëruar nga hebrenjtë bankierë që i vërtisnin finansat, nga gjermanët dhe austriakët, që respektonin rregullin dhe moralin e lartë të punës, të mahnitur nga pasuritë shpirtërore të banorëve të këtushëm, nga tregtarët e shumtë grekë, armenas, bullgarë, shqiptarë etj., të cilët ia dhuronin kësaj qendre mikpritëse, frytin e punës së tyre dhe erëtimën e botës nga e cila vinin.

         Zonja Siupiur, si dhe lexuesi i rëndomtë, pas lekturimit të kësaj vepre interesante, konstaton se Bukureshti, shekuj me rradhë, ka qenë për të shpërngulurit e Ballkanit, për ata që iknin nga Perandoria Osmane, një vatër strehuese që u siguronte një jetë më të mirë. Shqiptarët e botës rumune janë ruajtur nga kujtesa kolektive si do ushtarë, tregtarë, rrogtarë, rojtarë të paguar apo mbrojtës të ligjit. “Pitoreskë përnga veshja e tyre: me fes dhe brez të kuq, me fustanellë, pistoleta e shpata, kalëruar për bukuri mbi do kuaj të bukur, këta ballkanas të mistershëm, të denjë, krenarë dhe kryengritës, të ashpër në mëri, por trima dhe besnikë të pronarit deri në flijim, duke mbëltuar respekt dhe frikë, arnautët kanë mbetur definitivisht në kujtesën e botës rumune si një përfytyrimi i vetëm, i besnikërisë, korektësisë dhe trimërisë shqiptare. Pas shpinës së kësaj bote prej uniforme dhe parade të forcës, gjendet ndërkaq një botë shqiptare numerikisht shumë më e  madhe, më paqësore, mjaft aktive dhe e zellshme, lojale dhe e adaptueshme, për qytetin që iu përkushtua” (f.8).

Bukureshti i bukur, i ka pritur të gjithë me zemërgjerësi

Vlerësimet e motrës sonë nga Karakurti, lidhur me arnautët e Bukureshtit, me të cilët ballafaqohet në faqet e këtij libri, janë të qarta dhe impresionuese: “Gjejmë në shekujt e shkuar, mijëra shqiptarë, në mjeshtritë e praktikuara jo vetëm nga ata, por nga krejt bota ballkanike, nga e cila dhe me të cilën vinin në Bukuresht:  bakallë, tregtarë, kërçmarë, kafexhinj, simitaxhinj, ëmbëltorë, bozaxhinj, hallvaxhinj, petëbërës, bukëpjekës, duhanxhinj, lëkurtarë, hanxhinj, rojtarë, bankierë etj. I gjejmë shkallë-shkallë të avansuar në funksione ushtarake, ndërsa më vonë edhe në si funksionarë institucionesh të ndryshme. Më vonë, kur modernizmi evropian e anuloi identitetin etnik dhe shëmbëlltyrën e këtij qyteti duke ia imponuar identitetin profesional, hasim shqiptarë të adoptuar si inzhenierë, mjekë, arkitektë, avoketër. Para së gjithash, shqiptarët u kanë dhënë rumunëve zotërues dhe familje të mëdha bojerësh (bujarësh, apo fisnikësh).

Që nga i dyshimti për të qenë shqiptar-epirot Mihai Viteazul, e deri te Vasile Lupu, sunduesit e Gjikajve dhe Shucu, në kohërat fanariote apo të zotërinjve vendalinj, Bukureshti, “qyteti i bukur”, apo “i bukuri është”, i ka pritur të gjithë, pa marrë parasysh mjeshtrinë apo rangun. I ka pritur me ngazëllim për risitë, apo me hidhërim dhe frikësim prej saj. I ka mbajtur mend sipas emrave të tyre kombëtarë, dhe ua ka respektuar zellshmërinë dhe nderin. Shkallë-shkallë, Bukureshti i ka gëlltitur me dashuri, duke haruar se cilit komb i përkasin, duke i ruajtur emrat e tyre me të cilët ia kanë pagëzuar do rrugë, apo do lagje” (8). Po i përkujtojmë vetëm dy prej tyre, që edhe sot i mbajnë pagëzimet e dikurshme: zona Bukur Obor dhe pylli Bëneasa. Bukureshti i sotëm i ka harruar të gjithë. Nuk e din, rrugëve të tij, kush është shqiptar, kush bullgar, kush armen apo hebre, kush është gjerman dhe kush është grek…Dhe me ta, është degdisur edhe bota materiale dhe kulturore, e prurë prej tyre. Dhe është degdisur edhe kujtesa e krejt asaj që është ngritur dhe ndërtuar në këtë qytet të bukur. Por, mos vallë janë zhdukur?-pyet zonja Siupiur. Mos vallë i mbajmë me ne?

Libri i zotit Mazhuru, përpiqet ta zgjojë kujtesën e fjetur të Bukureshtit. Dhe përpiqet të na i zgjojë qoshet e rrugëve prej nga na shikojnë të shqetsuar, nostalgjikë, energjikë, të ashpër, të pamëshirshëm, të etshëm për një pistoletë, të zellshëm, besnikë e të ndershëm, krenarë për kombin e tyre, shqiptarët. Është libri që na i ringjall rrugët dhe lagjet bukureshtare, nëpër të cilat shekuj me rradhë mund të dëgjoje një shprehje të butë, hijerëndë e krenare: “Edhe unë jam shqiptar”. Kështu pra, vetëm të dihet! Dhe të mos harrohet!

Shqiptarët në shërbim të besnikërisë

Lidhjet linguistike rumuno-shqiptare, i ka shkoqitur me përkushtim, brenda një gjysmëshekulli, filoshqiptari më i madh i këtij vendi: prof.univ. dr. Grigore Brënkush. Për shqiptarët në historiografinë rumune, kanë shkruar disa autorë. Lidhjet farefisnore rumuno-shqiptare, si dhe Shëmbëlltyra e shqiptarit në letërsinë rumune, janë subjekte ende e paprekura, njësoj siç ishte i paprekur edhe subjekti: Arnautët në shërbim të besnikërisë. “Bukureshti shqiptar”  i Adrian Mazhurut, është përpjekja e parë, e sinqertë dhe produktive, në këtë drejtim. Ndoshta do t’i kujtohet dikujt që të shkruajë një ditë për Berlinin shqiptar, Hamburgun  shqiptar, Cyrihun shqiptar, apo Beogradin shqiptar; për prezencën dhe kontributin e sivëllezërve tanë, në këto e qendra tjera botërore. Libri ka strukturën e një disertacioni të mirëfilltë, që reflektohet madje, edhe në kuadrin e përmbajtjes: “Arnautët – Shqiptarët e “Qytetit të Bukur”; Prolog. Lasgush Poradeci drejtuar Asdrenit; Bukureshti shqiptar. Nga elita tregtare e deri te ajo kulturore; Epilog: Asdreni drejtuar Lasgush Poradecit; Bukureshti shqiptar: Arnautët; Bukureshti shqiptar: Bojerët dhe zotëruesit; Bukureshti shqiptar: Tregtarët; Një univers ballkanik: Bukureshti”, si dhe pasthënia: “Das albanische Bukarest: Von Handlereliten zu kulturellen Eliten”.

Një nga risitë e shumta me të cilat ballafaqohet lexuesi në këtë vepër, është veprimi i shoqërive të fshehta të masonerisë, kontributi i tyre për çrobërimin e popujve të skllavëruar nga tirania e sundimit osman dhe pansllavist, si dhe ndërlidhja e shqiptarëve me to. “Nikolla Naço nuk refuzoi të përkrahë komunitetin shqiptar të Egjiptit dhe lozhën e parë masonike shqiptare. Kështu, në vitin 1885, bëri “katër udhëtime në Stamboll nën emrin kosnpirativ Joanid. Arriti kështu, përmes mareshalit Nysret-pasha, ti dërgojë Këshillit Shtetëror të Patriarkisë Ekumenike, një memorje përmes së cilës kërkonte anulimin e tutelës greke mbi kishën ortodokse shqiptare dhe futjen në kishë të gjuhës shqipe” (36). Burimet që shfrytëzon autori, lidhur me vitalitetin e shqiptarit më energjik të diasporës së atëhershme shqiptare, Nikolla Naços, vijnë nga ana e do shkencëtarëve të mirëfilltë rumunë, si Sava Jancovici, Victor Papacostea, Cătălina Vătăşescu, Dinu Giurescu etj.

Prej nga erdhën gjithë këta shqiptarë në Rumani?

Duke filluar që nga viti 1764, kur Vlad Boculesku përktheu nga gjermanishtja Jetën e Skënderbeut, e deri në këto çaste, janë shkruar një varg librash mbi shqiptarët dhe Shqipërinë, në gjuhën rumune, ndër të cilat edhe disa teza dizertacionesh të autorëve Rusu, Balota, Brënkush... Libri më i ri që doli këto ditë me këtë subjekt, Bukureshti shqiptar, mund të konsiderohet ndër më të suksesshmit. Ai ka syzheun dhe sharmin e vet shkencor, që të shtyn ta lexosh dhe rilexosh, duke patur parasysh faktin se brenda kopertinave të tij, defilon jeta e mërgimtarëve tanë, përgjatë një periudhe pesëqindvjeçare. “Po qe se u bëjmë një radiografi këtyre rasteve, duke u ndalur vetëm te sunduesit rumunë, shohim se prezenca e tyre mbulon shekujt XVII-XIX. Kështu pra, 300 vjet traditë zotërimi në familjet bujare me prejardhje shqiptare”. Statistika e parë komplete e Bukureshtit, është ajo e vitit 1898/1899, kur qenë regjistruar këtu 3.698 shqiptarë si kryefamiljarë. Shqiptarët formonin asokohe, grupin më të madh ballkanik të Bukureshtit, në kohën kur kish 938 bullgarë, 308 serbë apo 245 turq (f.116). Edhe sot e kësaj dite, katalogjet telefonikë të Bukureshtit e qendrave tjera të këtushme, janë të vërshuar me mbiemra shqiptarësh, si Arnautu, Arnaucoju, Eftimiu, Anastasiu, Kantili, Dodani, Kardo, Zografi etj.

Prej nga erdhën gjithë këta shqiptarë në Rumani? Burimet e para ndërlidhen me lashtësinë trako-ilire. Pastaj vijnë ato mesjetare, kur në vitin 1595, për të rishpëtuar nga invazioni osman, në bazë të një raporti diplomatik, kalojnë Danubin 15.000 shqiptarë, dhe vendosen në trojet rumune të Oltenisë. Themi “për të rishpëtuar”, duke patur parasysh faktin se pas vdekjes së Skënderbeut, për ta shpëtuar fenë dhe identitetin kombëtar, shqiptarë të shumtë shpërngulen në Itali dhe dhe Bullgari.  Në bazë të burimeve shkencore, autori konstaton se “Në shekullin XIX, erdhi rradha e komuniteteve shqiptare nga Bullgaria të vijnë në Rumani, në një numër të madh, sidomos si pasojë e luftërave që, në fillim të shekullit XIX, u transferuan nga Principatat rumune në territorin e Bullgarisë veriore dhe të Serbisë. Ky eksponim i papritur, në në një varietet rreziqesh ekstreme, të pasigurisë totale të jetës kolektive, shkaktoi shpërngulje masive të shqiptarëve të gjendur në fshatrat kompakte në veri-lindje të Bullgarisë. Këto fshatra ishin: Arnautlar, Eskiarnautlar (pranë Varnës), Turkarnautlar (pranë Pllovdivit), Kara Arnaut dhe Bejatnaut (pranë Razgradit). Lokaliteti Beitnaut quhej dhe Arbënash (sot Poroishte). Po shtojmë dhe fshatin Arnëut Kujushi (sot Dloina, pranë Dobriçit, sot, Tolbuhin). Fshati Kara Arnaut quhej Arbënashi i vogël”(90), burime këto, të konfirmuara edhe nga ana e studjuesit bullgar Gjorgje Barbalov (Shqiptarët e shpërngulur në Rumani përmes Bullgarisë, në shek.XIX-të, në Historia e Komunitetit Shqiptar të Rumanisë, vëll.I-rë, Bukuresht, 2000, fq.161-1622.

Skënderbeu e meriton nga një përmendore,   në çdo metropolë evropiane

Shqiptarët i kemi kahmos këndejpari. Ata janë prezentë madje, edhe në mikpritjet zyrtare të sunduesve të mëdhenj, apo të bojerëve, duke qenë rojtarë të ashpër të hapsirave publike, në raste revoltash spontane. Ata i kemi të pranishëm si roje fabrikash, institucionesh shtetërore, madje edhe në Pallatin Mbretëror të Bukureshtit, duke patur përparësi në krahasim me të tjerët, për besnikërinë dhe fuqinë e tyre morale, fizike dhe ushtarake. Ndaj edhe s’duhet të na habitë fakti, se si një grusht shqiptarësh, qysh me rastin e krisjeve të para në Kala, ua kallën datën, qindra policëve sllavë të Maqedonisë, apo fakti se si gjashtëmijë ushtarë shqiptarë, i mundën tri herë me rradhë, gjashtëdhjetëmijë forca të rregullta e rezerviste, ushtarako-policore maqedonase (2001). “Sot çdo gjë është luftë. Më mirë vonë se kurrë. Arnauti i kishte magjepsur të gjithë”, thoshte Skënder Drini, para 30 vitesh, kur e pat shkruar romanin “Shqipja e kreshtave tona”. Shënimet i shkëpusim nga një ditar i vitit 1973, që e patëm shpëtuar nga bastisjet e parreshtura, të udbashëve të xhindosur. Vetëm Zoti i jep luftërat e këtilla: të shkurtëra dhe lavdiprurëse. Dikurë për mbrojtjen e Ballkanit nga shërbëtorët e Sulltanit, ndërsa tani për çrobërimin e Maqedonisë nga hegjemonia pansllaviste, e do ligjeve të kurdisura për diskriminimin kombëtar, të kombit shqiptar. Nuk duhet të na mahnisë fakti se proporcione të këtilla të triumfit, kanë ndodhur edhe në kohën e Skënderbeut, kur dhjetëmijë shqiptarët e Tij, i mundnin dyzetmijë turq. A s’e meriton vallë, që këtij Atleti të krishtërimit, që me trupat e të parëve tanë e mbrojti Evropën nga invazioni osman, t’i ngritet nga një statujë, në çdo metropolë evropiane? Dhe jo vetëm kaq. Por edhe të shpallet si i Shenjtë. Por, për konkretizimin e një ideje të këtillë, duhet të nxehen foteljet qeveritare, institucionale  dhe diplomatike shqiptare. Duhen projekte, programe, sponsorizime, përkthime, afirmime, akte, kontakte e fakte, për ta bindur Evropën  se çfarë bijsh të shenjtë, ka lindur, ka rritur dhe ka kalitur, nëna Shqipëri.

Duke parafrazuar udhëtarin francez Le Cler, i cili gjen shqiptarë rrugëve të Bukureshtit në vitin 1866, autori thekson se asokohe, ishte një luks i madh të kesh (për roje) një arnaut, i veshur në kostum kombëtar, i qëndisur me fije prej ari, me shpatë dhe me pistoleta në brez. Në përgjithësi, çdo prijs fanariot, kishte në gardën e vet shqiptarë, madje edhe në suitën e Aleku Shucut, bënte pjesë edhe një gardë shqiptarësh, ”të prurë nga Konstantinopoja për t’i zëvendësuar Arnautët e Karaxhasë, për të cilët dyshohej se kishin ndjenja filoruse” (53). Çdo burim, autori e regjistron në kuadrin e fusnotave, të cilat u përkasin studjuesve të ndryshëm, shumica të përkthyer nga frëngjishtja, dhe të botuara në revistën mbretërore Balcania të Bukureshtit, përgjatë viteve ‘30-të.

Një vlerë e rrallë, që meriton ta shohë dritën e botimit, edhe në gjuhën shqipe

 Ja se si e përshkruan portretin e një arnauti, dr. Veniamin Poçitan Bërlëdeanu, në vitin 1930: “(…) Rojtar i mirë, gjuetar, ushtar i zellshëm dhe kaçak i gatshëm për gjah. Ai nuk don të dijë për punë të detyrueshme, që e shndërron njeriun në skllav. Për nga natyra është dashamir i lirisë, që çon një jetë patriarkale. (…) Shtëpitë e tyre, ngriten përgjatë rrugëve, me do dritare të vogla për mbrojtje. Gjithmonë janë të armatosur dhe të gatshëm për sulm. Lumturia e shqiptarit është të mbajë armë, mos ti paguajë askujt, dhe të mos kryejë shërbimin ushtarak. (…) Shqiptari është një kryengritës i atillë, që askush nuk mund t’ia kalojë. E ndjek armikun e vet, deri në  vdekje. Nëqoftëse nuk ia ka marrë hakun vetë, ia lë këtë detyrë, përmes një testamenti, bijve dhe pasardhësve të vet. Hakmarrja e tyre është njëra nga plagët e Shqipërisë. (…). Vetëm klerikët mund ta ndërmjetësojnë besën, domethënë ndërprerjen e hakmarrjes. Shqiptari është njeri i besës. Ai nuk e shkel fjalën e dhënë. Për atë shqiptarët janë të kërkuar si rojtarë të mirë, të shtëpive dhe pasurive të pasanikëve të sotëm” (64).

         Ka edhe shumë elemente tjera të paprekshme, të shtjelluara për herë të parë në faqet e një libri ku bëhet fjalë për vlera morale dhe profesionale, për familjet e përzjera shqiptaro-vllahe, për emigrantët e parë, që u shpërngulën nga trojet shqiptare që erdhën në Bukuresht, për tregtarët me prejardhje shqiptare: manastiras, tetovarë, kërçovarë, korçarë, elita kulturore shqiptare, korporatat shqiptare, mjeshtritë dhe dinamismi finansiar i shqiptarëve të këtushëm, të cilët para se ta prekë diktatura komuniste këtë zonë, kanë patur jo vetëm një numër të madh dyqanesh, restoranesh, deposhë për mallra dhe tipografishë, por edhe një bankë: Banca Albano-Greco-Romana, që gjendej në rrugën e Diellit (Soarei, nr.8), atje ku sot gjendet Muzeumi i Oborrit të Vjetër (Muzeul Curtea Veche).

“Nga rradhët e elitave tregtare, do të ngriten, në një gjeneratë të vetme, elitat financiare dhe liberale shqiptare dhe arumune, që do të konturojnë shkallë-shkallë, një komunitet ideshë lidhur me kombin shqiptar dhe Shqipërinë moderne”(107). Vitet e dy luftërave botërore, sollën transformime të mëdha, në strukturën e përditshmërisë bukureshtase. Pasojnë falimentime tregtare, shkëputje lidhjesh ekonomike, çthemelime organizatash të minoriteteve nacionale, rikthim i kurbetçinjve në vendlindje, shpërngulje në Turqi, Amerikë e gjetiu. Dhashtë Zoti që, përmes përkrahjes së gjithëmbarshme të diplomacisë shqiptare, libri i Adrian Mazhurut “Bukureshti shqiptar”, ta shohë një ditë dritën e botimit, edhe në gjuhën shqipe. 

Baki Ymeri