Dr.Don Shan Zefi
Vitin
e kaluar (1994) doli pėr herė tė parė nė dritė pėrkthimi komplet e Biblės
nė gjuhėn shqipe, nga prifti i mirėnjohur Don SIMON FILIPAJ,
meshtar i argjipeshkvisė sė Tivarit, i cili do tė rradhitet nė vargun e pėrkthyesve
mė tė njohur tė Shkrimit Shenjt e, posaē me Shėn Jeronimin, me prejardhje
iliro-shqiptare, i cili nė atė botė e kishte pėrkthyer Biblėn prej
greqishtės, e emėrtuar si LXX (SEPTUAGINTA) nė latinisht, e
denominuar apo e njohur mė vonė si »VULGATA« - pėrkthimi mė
autentik i tė gjitha pėrkthimeve. A do tė jetė kėshtu edhe pėrkthimi i
Don Simon FILIPAJT pėr botėn shqiptare? Kėtė do ta dėshmojė koha!
Sidoqoftė, do tė ketė nderin tė jetė pėrkthyesi i parė nė gjuhėn
shqipe.
Me
kėtė rast, nuk do tė hyjmė »in meritum« tė pėrkthimit, por do tė
orvatemi t'i vėshtrojmė disa rreshta tė letrave tė Shėn Palit ku bėhet
fjalė pėr Ilirėt-Shqiptarėt , respektivisht pėr pagėzimin apo
krishterimin ndėr popullin mė tė lashtė tė Gadishullit Ballkanik.
Natyrisht, do tė pėrmendim ndonjė historian antik duke pėrfshirė kėtu
edhe traditėn e krishterė.
Bibla
apo Shkrimi Shenjt ėshtė, vėrtetė, njė bibliotekė librash qė i pėrfshin
73-sosh. Fjala greke »biblia« (libėrth), deminutivi prej »biblos« (libėr),
qe transferuar nė gjuhėn latine nga shkrimtarėt kishtarė-latinė, nė formėn
»Biblia«, - orum, pastaj e transferuar nė gjininė femrore-njėjės: »Biblia«,
ae. Kjo formė e fundit merret nė gjuhėn tonė moderne europiane, pra edhe (»Testamenti«)
ėshtė pėrdorur pėr t'i indikuar librat e shkruara para ardhjes sė Jezu
Krishtit (Besėlidhja e Vjetėr = BV apo Dhiata e Vjetėr). 46-sosh dhe
librat e shkruara pas ardhjes sė Krishtit (Besėlidhja e Re = BR apo
Dhiata e Re): 27-sosh, rrjedh prej njė pėrkthimi tė LXX (Septuagintės)
tė njė fajle hebraike »berit« qė ka kuptim tė nbė besėlidhje, aleance,
pakti (bilateral). Nė greqishte, ky term qe pėrkthyer me shprehjen »diatheke«
qė shpre »dispozicion«, dispozitėn e fundit tė mirave vetjake, »testament«,
dmth. njė angazhim unilateral.
Librat
e Shkrimit Shenjt janė shprehėsi tė njė historie shpėtimtare apo shėlbimpruese;
dėshmojnė e tzransmetojnė ndėrhyrjet, si dhe fjalėt e Zotit nė histori.
pėr kėtė arsye, kanė qenė tė shkruara gjatė shumė shekujve; literatura
biblike-hebraike sė paku XI shek., prej shek. X para Krishtit - nė shek. I
pas Krishtit.
BIBLA
zbulon, tashmė nė emėr tė saj veēoritė qė e bėjnė librin mė tė
botuar, mė tė lexuar e mė tė pėrkthyer nė botė
Ndėr
popullin Shqiptar, pėrkthimi i saj fillo, nė njė mėnyrė, atėherė kur
filloi tė sheh dritė letėrsia shqipe, pra me »Mesharin« e Dom Gjon
BUZUKUT (1555). Kuptohet, pėrkthimi i Gjon Buzukut ka qenė i pjesėrishėm.
Prej kėtij »Meshari« historik qė ka rėndėsi tė posaēme edhe pėr letėrsinė
shqiptare, ėshtė dashur me shekuj tė pritej ndonjė pėrkėthim i ndonjė
libri tė Besėlidhjes sė Re. Natyrisht, lehtė mund tė vėrehet motivi,
posaēe nga vėshtrimi i historianėve. Dihet se populli shqiptar nėn periudhėat
mė tė errėta tė historisė sė vet - nėn okupimin e perandorisė osmane,
pėrjetoi njė dramė tė vėrtetė tragjike, kėshtu qė zhvillimi i kulturės,
tė thuash, deri nė Kongresin e Berlinit (1878) mbeti ekskluzivisht nė
duart e klerikėve apo nė suazat kishtare, edhe pse Kierkia kishtare jo vetėm
qė u dobėsua, por u shua gati krejtėsisht. Sipas burimeve tė pabotuara
sidomos nė atė tė »Archivio Segreto Vaticano« e tė atij »Archivio
Storico delle Propagasnda Fide« gjendej jo akte tė rralla ku pėrshkruhej
se turqit i shkatrronin arkivat e ipeshkvive, me qėllim qė tė ērrėnjoset
ēdo burim i krishterimit. Pėrndryshe, si tė kuptohen fyerjet ndaj shqiptarėve
si njerėz tė pashkollė!?
Pėrkthimet e deritanishme tė BIBLĖS
Nė kėtė drejtim po pėrmendim njė pjesė tė mirė tė pėrkthimeve:
Evgalion, to Kata Mathajon, diglotton aplo-ellenikon kai albanetikon, Korfu
1824 (Ungjillisipas Mateut, dy gjuhėsh, greqisht-shqip); Dhiata e Re e Zotit
dhe Shpetimit tanė Jezu Krishtit dygjuhėsh, do me thanė, Greqishte dhe
Shqip. Korfuz 1827. (Me kujdesin e Gregorit, Argjipeshkvit t'Eubebes);
Kater Ungilat e Jezu Krishtit e de punet e Apostuive - K. Kristoforidhi,
Konstandinopol, A. H. Boyagiani, 1872; Kater Ungilat e Zotit ede Selbuesit tonė
Jezu krishtit, ede punet e Apostuive-KeOümun prei grekistes vieter skip nde
guhe gegeniste prei Konstantinit Kristoforidhit, Elbasanit. Konstantinopol -
Stampumun per Bretaniken e te Hujen Sok'enime e Bibles prej A. H. Boyagian,
1886; DhiaTA E Re e Zotit edhe e Shelbuesit t'ynė Jezu Krishtit, kėthye
shqip ndė gjuhė gegėnishte prej Konstantinit Krostoforidhit, Elbasanit.
Konstantinopol 1872; Ungili pas Matheut kthuere prej elinishtese ship nde te
fole Toskerish, Bukurest »Dituria« 1889; Dhiata e Re e Zotit dhe e Shpėtimtarit
t'ėnė Jezu Krisht, kthyer prej Elinishtes shqip nė tė folė toskėrisht,
Korēė - Shoqėria Biblike pėr n'Angli dhe jashtė (1930); Ungjilli i Jezu
Krishtit sipas Matheut, Romė 1960.
Shkrimi
Shenjt - Katėr Ungjijt dhe Punėt e apostujvet, U.S.A.. 1976. (Pėrkthye nga Msgr.
Dr. Joseph J. Oroshi); Meshari i tė kremteve, Romė 1966. (pėrkthye dhe
zhvillue prej Atė Danjel Gjeēaj). Veprat e pėrkthyera prej Don
Simon FILIPAJT: Shėn Mateu, 1974; Bibla e ilustruar pėr tė rinjė,
1978; Besėlishja e Re, 1980; Bibla - Dhiata e Vjetėr dhe e Re, ECM 1993;
Bibla - Shkrimi Shenjt (Besėlidhja e Vjetėr dhe e Re), »Drita« - Ferizaj
1994 (Pėrktheu dhe shtjelloi Don Simon Filipaj...
Manoskriptet e njohura deri mė sot tė pėrkthimeve
Vlen tė theksohet se deri mė sot kemi pasur edhe kemi tri pėrkthim,et
komplete tė Biblės nė manoskrip (prej tyre dy tė humbura, sepse
turqit edhe nė kėto raste do t'i djegin manoskriptet e pėrkthimeve qė
kishin rėndėsi fetare e kombėtare). I pari pėrkthim, deri mė sot qė
dihet nga burimet e ndryshme, ėshtė ai i Gregorit nga Durrėsi,
argjipeshkėv (+1772); i Thedor Haxhi Filipit (1730-1806); si dhe njė
manoskript i Atė Donat Kurtit ēka edhe po pritet botimi i kėtij
manoskriptit.
Pas
njė hyrjeje tė shkurtėr mbi Biblėn e Madhe, ėshtė mė sė e rėndėsishme
t'i shtjellojmė edhe ca letra tė Shėn Palit, drejtuar: Romakėve, Selanikasėve,
Timoteut dhe Titit, tė cilat drejtpėrdrejt apo terthorazi flasin mbi
argumentin tonė. Por, duke mos u lėshuar nė interpretimet e rretheve kohore
tė letrave paoline e tė veprave tė apostujve.
Letrat paoline e dėshmojnė krishterimin ndėr shqiptar: Letra e
Romakėve, Selanikasėve, Timoteut dhe e Titit
Duke i lexuar letrat e Shėn Palit, mund tė nxjerret se nė udhėtimet
e shpeshta apostolike tė tija, katėr regjionet e Gadishullit Ballkanik:
Trakia, Maqedonia, Epiri, Iliria (Illyricum) dhe Akaja qenė pėr disa vjet
fushė mundimesh nė tė ungjillėzuarit apo nė tė pėrhapurit e
krishterimit ndėr kėta popuj, mes tė cilėve gjendeshin edhe ilirėt-shqiptarėt.
Shėn Pali, pasi i pat vizituar besimtarėt e Sirisė, Cicilisė,
Likaonisė e pastaj sė bashku me nxėnėsit e tij, Timoteun, kėta tė
Frigjisė, Galacisė, Misisė e tė Troadės, kaloi üėr tė parėn herė nė
Europė, nė Filip, nė Tesalonik (Selanik) edhe nė Bere (Berae, Verria
e sotshme), nė zemrėn e Maqedonisė. I njėjti Apostull iu shkruan Romakėve:
»Kėshtu qyhs prej Jeruzalemit e pėr ēark nė Ilirik e kam pėrhapur
Ungjilllin e Krishtit« (»...ita ut ab Ierusalem et per circutium usque in
Illyricum repleverim evangelium Christi...« (Rom 15,19). Kjo ndodh me gjasė
gjatė udhėtimit tė tij tė tretė, i ardhur nga Maqedonia pėrmes udhės »Egantia«
qė shpiente nė Durrės e, pastaj tė shkonte nė Romė ku sė shpejti kishte
programuar njė mision apostolik nė Spanjė. »Pasi u paqetua turbullimi,
Pali i thirri nxėnėsit, u tha porositė, i pėrshėndeti dhe i ngushėlloi
me shumė fjalime vėllezėrit, shkoi nė Greqi. Atje ndej tre muaj. Pikėrisht
kur mendoi tė udhtoi pėr Siri, hebrenjtė ia zunė pritėn, por ai atėherė
vendosi tė kthehejė nėpėr Maqedoni« (»Postquam autem cessavit tumultus,
accerestis Oaulus discipulis et axhortatus
eos, valedixit, venti ad Graeciam; cumque fecisset menses tres, factae sunt
illi insidiae a Iudaeis navigaturo in Syriam, habuitque consilium, ut
reverteretur per Macedoniam...« (Vap 20, 1-3).
Me
gjasė, prej letrės sė parė drejtuar Selanikasėve, mund tė
nxjerrim (pėrfundim) se Shėn Pali Apostull tė ketė predikuar apo pėrhapur
krishterimin nė vendet tona. Ai i udhėzon Selanikasit tė jenė model, shėmbėlltyrė
i tė gjithė besimtarėve qė gjenden nė Maqedoni dhe nė Akajė: »Edhe ju
u bėtė ndjekėsit tanė dhe tė Zotit duke pranuar Fjalėn me gėzim qė jep
Shpirti Shenjt edhe pse nė vėshtirėsi tė madhe, kėshtu qė u bėtė
shembull pėr tė gjithė besimtarėt e Maqedonisė dhe tė Akajės« (»Et
vos imitatores nostri facti estis et Domini, excipientes verbum in
tribulatione multa cum gaudio Spiritus Sancti, ita ut facti sitiss forma
omnibus credentibus in Macedonia et in Achaia«...(1 Sel 1,6-7). Nė tė njėjtėn
letėr hasim edhe nė konstatimin e Palit se feja nė atė botė ishte pėrhapur
jo vetėm nėpėr Maqedoni e Akajė, por rreth e pėrēark nėpėr krahinat qė
i rrethonin (»A vobis enim diffamatus est sermo Domini non solum in Macedonia
et in Achaia, sed in omni loco fides vestra, quae est ad Deum, profecta est,
ita ut non ist nobis necesse quidquam locqui« (1,8).
Pastaj
nxėnėsi e tij Titi, predikoi krishterimin nė Dalamaci. »Hiq
e eja sa mė parė te unė, sepse Dema pėr dashuritė e kėtij shekulli, mė
la vetėm. Ai shkoi nė Selanik, Krescenci nė Galaci, Titi nė Dalmaci« (Festina
venire ad me cito. Demas enim me dereliquit diligens hoc saeculum et abit
Thessalonicam, Crescens in Galatiam, Titus in Dalmatiam...« (2Tim 9-10). Kėtu
mund tė supozohet se Shėn Pali me emrin »Dalmatia« nėnkupton Shqipėrinė
e sotme. Rėndėsia e udhės »Egnatia« ishte tejet e rėndėsishme, meqė ndėrlidhte
»per via terra«: Romėn me Greqinė dhe Lindjen e Afėrt e, qė Shėn Pali
si organizator i madh i misioneve apostolike tė bindejė pėr themelimin e
bashkėsive tė reja nė tokėn iloro-shqiptare. Pikėrisht nga kėto vende.
pali e thirri Titin qė t'i inspektojė bashkėsitė qė i kishte themeluar.
Predikuesit e krishterimit ndėr Ilirė-shqiptarė : Shėn Luka
Ungjilltar, Shėn Andreu e Shėn Bartolomeu Apostuj
,shtė edhe traditė e krishterė se ungjilltari Shėn Luka e
ka pėrhapur krishterimin nė Iliri. Ky lajm konfirmohet nga jetėshkrimet e
shumėta tė Shėn Palit, tė shkruara nga hagiografėt bizantinė.
Disa
historianė pohojnė se edhe Shėn Bartolomeu Apostull
i pat ungjillėzuar ilirėt-shqiptarėt. Kėshtu psh. Baroni nė »Annales
Ecclesiastici« duke folur pėr patrikun Gregorin, shkruan se qe »dėrguar
nė provincat shqiptare, atje ku tashmė Shėn Bartolomeu Apostull kishte pėrhapur
fenė«.
Shėn
Gregori »Nazianzeno« referon se Shėn Andreu Apostull qe i ftuar
tė predikojė Ungjillin nė pjesė perėndimore tė Ilirisė e tė Epirit,
bile kjo vjen e rikonfirmuar edhe prej traditės sė krishterė, sipas
tė cilės: disa dėshirojnė qė ky Apostull tė ketė pagėzuar nė Scici (Scizia)
dhe nė Sodgianė (Sogdiana), tė tjerėt nė Epir e nė Greqi. Poashtu
ėshtė traditė qė Apoli mbi tė cilin flet Shėn Pali, nė letrėn e
parė drejtuar Korintasėve tė ketė qenė i ftuar prej tė njėjtit
Apostul nga Korinti nė Nikopol e, pastaj bėhet ipeshkėv nė Durrės.
Edhe
nė menologjinė greke, 17 korriku pėrkujtohet nė nder tė Shėn
Astit, ipeshkvit tė Durrėsit, nė kohėn e persekutimeve mbi tė
krishterė (duke i pėrfshirė edhe tė gjithė provincat ilire-shqiptare) nga
ana e perandorit, Trajanit (98-177)
Dėshmia e Shėn Jeronimi mbi pėrhapjen e krishterimit nė atdheun e
vet
Padyshim, Shėn Jeronimi (ilir-shqiptar) mirė thotė se Shėn Pali
Apostull kishte shkuar nė Iliri (Illyricum) pėqr tė pėrhapur krishterimin:
»In omnibus locis versabatur: cum Thoma in India cum Petro Romae, cum Paulo
in Illiryco«.
Edhe disa dėshmi mbi krishterimin e hershėm
Prefekturat e Ilirisė do tė ishte dashur tė kenė shumė seli
ipeshkvore, qysh nga filli i shekullit tė parė. Pikėrisht nė Nikopol, nė
Epir, pali Apostull e kaloi dimrin: »Kur tė dėrgoi tė ti Artemin ose
Tihikun, hiq e eja te unė nė Nikopol, sepse atje vendosa ta kaloi dimrin« (»Cum
misero ad te Arteman aut Tychicum, festina ad me venire Nikopolim; ibi enim
statuti hiemare«)... (Tit 3,12).
Por,
ka edhe shumė seli tė tjera ipeshkvore-antike si Durrėsi, Apolonia,
Valona, Shkodra, Ulpiana, Shkupi, e tė tjera, edhe pse mungon
dokumentacioni pėrkatės historik. Kjo e fundit (Selia ipeshkvore e Shkupit)
ishte nė mėnyrė tė posaqme tėheqėse pėr historinė, sepse ishte gjithnjė
udhėlidhėse me tė Lindjes e Perėndimit. Nė mesin e pesė udhėve tė
njohura gjatė Perandorisė Romake qė i lidhnin vendet e ilirėve me Romėn (Perėndimin)
e Selanikun (thesalonica) ishte edhe udha e pagėzuar »Scopia« qė drejtonte
kah Stobi dhe Selaniku (Thesalonica). Kėshtu, edhe sipas shkrimtarėve
mė tė lashtė kishtar, dėshmohet pagėzimi i shqiptarėve nė shekullin
e parė, deri nė grykderdhjen e Danubit (Origeni). Edhe Tertuliani
shkruan pėr pėrhapjen e pėrgjithshme tė krishterimit, deri tek dakėt. kjo
pėrhapje e hershmė e ungjillėzimit, nuk mungon tė shkruhet edhe nga shkrimtarėt
paganė. Kėshtu Plini i Ri (rreth v. 111-113) pohon se,
krishterimi jo vetėm qė ishte pėrhapur nėpėr qendrat e kulturave apo
qyteteve, por edhe nė fshatra (»Neque civitates tantum, sed vicos etiam
atque agros superstitionis istius contagio pervagata est«).
Edhe
Shėn Injaci i Antiokisė, i dėnuar ne Romė me vdekje, bėri udhėtimin
nga Filipi nė Durrės, i ardhur prej Smirės.
Kėtė
do ta dėshmojė edhe organizimi i mirė kishtar nė shekujtė e parė, si psh.
KISHA ilire-shqiptare ekumenike; nė sinodat provinciale e interprovinciale;
korrespondenca mes Selisė sė Shenjtė dhe ipeshkvijve ilirė-shqiptarė.
Nė
bazė tė vargitjeve tė dėshirave mė tė larta tė pėrmendura flasin mė sė
qartė pėr zanafillėn e krishterimit ndėr shqiptarė: nė Dardani (nė
Kosovė e mė gjėrė), Maqedoni e nė Shqipėri. Pra, Bibla mbete dėshmia mė
e vėrtetė mbi pagėzimin e shqiptarėve. Pa njohjen e saj as qė mund tė
kuptojmė Europėn e krishterė nga pikėpamjet e saja: historike,
arkeologjike, pėr nga tradita, feja, filozofia, muzika, arti...e, as
shqiptari nuk do tė mund ta njohė veten, botėn apo trashėgiminė shpirtėrore,
kulturore e fetare tė stėrgjyshėve tė vet.
|